Stany emocjonalne – jak je rozumiemy?

Wyobraź sobie następującą sytuację:

„Jest piątkowe lipcowe popołudnie, właśnie kończysz pracę. To ostatni upragniony dzień pracy przed zbliżającym się urlopem. Wszystko masz dopięte na ostatni guzik, bo przecież we wtorek wylatujesz do ciepłych krajów. W głowie pojawiają się piękne obrazy zbliżającego się urlopu. Nie możesz doczekać się. Oczami wyobraźni widzisz jak meldujesz się w hotelu, a przez otwarte okna czujesz zapach oceanicznego powietrza. Gorący piasek na plaży ugniatający się pod twoimi stopami, patrzysz na bezkres oceanu, wzrokiem przemierzasz powoli plaże a wszystko spowalnia i zatrzymuje się w miejscu. To magiczna chwila. Leniwie płynie czas, a ty czujesz odprężenie i spokój. Przed tobą trzy tygodnie relaksu, spokoju i odprężenia.  Za 4 dni wylatujesz, czujesz lekkie podniecenie i ekscytacje na myśl o zbliżającej się przygodzie. Jeszcze tylko ostatnie podsumowania i sprawdzenie listy zadań. Myśli w twojej głowie sączą się i mieszają z pięknymi obrazami plaży, hotelu, basenów, drinków i z ostatecznymi przygotowaniami do wyjazdu. A tymczasem słońce zachodzi za horyzont twojego miasta. Ciężkie betonowe budynki rozgrzane w betonowej pustyni gorącego dnia zaczynają oddychać oddając całe ciepło, które wessały w ciągu dnia. Spaliny samochodów i hałasy przebijają się przez otwarte okna twego mieszkania. Przyzwyczajenie nie pozwala ci wychwycić tych sygnałów. Siedząc wygodnie w fotelu, włączasz telewizję. Popijając chłodny zroszony napój, w którym rozpuszczają się dwie kostki lodu, oglądasz relacje z wydarzeń dzisiejszego dnia. Przed twoimi oczami pojawiają się wiadomości widzisz znajome twarze polityków, dziennikarzy…..obrazy w telewizji przewijają się i następują jeden po drugim, nagle twój wzrok zatrzymuje się i z uwagą przyglądasz się na relacje nadawane z ostatniej chwili. Powoli jakby w zwolnieniu dociera do twojego wzroku obraz płonącego samolotu, krzyki pasażerów, łzy i rozpacz. Kamera pokazuje dramat, rodzice szukający swoich dzieci, dzieci w bezruchu i z przerażeniem spoglądające na wrak samolotu. Na dolnym pasku czytasz: 86 osób nie żyje, 112 osób ciężko rannych, awaria silnika samolotu pasażerskiego linii….. W twojej głowie pojawiają się obrazy, myśli, uczucia siadasz i oglądasz dalej w bezruchu…… Spoglądasz na walizki, to już we wtorek za cztery dni masz też swój lot samolotem….”

Historia, którą przeczytałeś była nasączona obrazami, które mogłeś przetwarzać w głowie, wyobrażając i wczuwając się w opis zdarzeń. Każdy obraz (myśl), jaki pojawił się w twojej głowie wywołał stan emocjonalny, który niekoniecznie musi być przez Ciebie uświadomiony. Każda myśl, każde słowo, każda interpretacja ma naturę biochemiczną, która uruchamia ciąg skojarzeń, emocji zachowań i zmian fizjologicznych.  Nasz mózg z takim samym  zaangażowaniem zareaguje na wyimaginowany obraz jak i na realne wydarzenie, którego doświadczysz. Połączenie emocji z myślami, zachowaniem i fizjologią doskonale opisuje psychologia poznawczo behawioralna.

Aby móc wpływać na swoje stany emocjonalne musimy rozwijać w sobie świadomość tych procesów.  Często ludzie opisują stany emocjonalne konkretnymi nazwami, np.: radość, smutek, złość, strach, obrzydzenie, obawa itp., dodatkowo każdy uświadomiony stanem emocjonalny wartościują pod względem znaku plus lub minus jako stany przyjemne i nieprzyjemne. W takiej klasyfikacji umieszczamy radość po stronie plusów jako przyjemne, a uczucie smutku po stronie minusów jako nieprzyjemne i niepożądane. Gdy doświadczamy stanów emocjonalnych o wysokiej intensywności i klasyfikujemy je jako nieprzyjemne to uruchamiamy zachowania, które mają doprowadzić do zniesienia i zminimalizowania negatywnych odczuć.

W celu usystematyzowania zjawisk emocjonalnych warto sprecyzować kilka podstawowych pojęć, które wyjaśnię poniżej:

• Afekt
• Emocja
• Uczucie
• Nastrój
• Stany emocjonalne
• Cechy osobowości
• Czas trwania stanów emocjonalnych
• Funkcja emocji
• Intensywność emocji
• Znak stanów emocjonalnych
• Treść emocji i uczuć
• Proces poznawczy
• Reakcja behawioralna

Afekt – ekspresja emocji i uczuć, jakich doznaje podmiot (czyli konkretna osoba).

Emocje możemy definiować jako złożony zespół zmian składających się z pobudzenia fizjologicznego, odczuć, procesów poznawczych i reakcji behawioralnych. Rozróżniamy kilka emocji podstawowych. Naukowcy mówią, że można sklasyfikować od dwóch do dziesięciu emocji podstawowych. Emocje podstawowe są tożsame dla wszystkich kultur, bez względu na miejsce zamieszkania, pochodzenie i różnice indywidualne. Najczęstsza liczba rozróżnianych emocji, tożsamych dla większości kultur to: strach, złość, radość, smutek, wstręt, zaskoczenie (zdziwienie). Występują również emocje wtórne. Składają się one z emocji pierwotnych odziedziczonych w drodze ewolucji i z procesów poznawczych, które uaktywniają się w trakcie pojawienia się pobudzenia.

Uczucie to konkretny stan odczuwany jako przyjemny bądź nieprzyjemny i mający określoną nazwę np. smutek, frustracja, zadowolenie, miłość, itp. często terminy emocja i uczucie stosowane są zamiennie traktując ten opis jako tożsamy. Należy jednak pamiętać, że w uczuciach mamy większe zaangażowanie procesów poznawczych i posiadamy większy dostęp do poziomu świadomej oceny tych stanów. Dodatkowo uczucia trwają dłużej w stosunku do impulsywnie odczuwanych emocji. Można czuć emocje złości do kogoś przez kilka sekund, natomiast uczucie zdenerwowania, utrzymywać przez dłuży czas.

Nastrój to stan afektywny o średniej intensywności, wolno płynący, o rozmytym charakterze i rozciągnięty w czasie. Nastrój można rozróżnić pod względem znaku, może on być pozytywny (przyjemny) lub negatywny (nieprzyjemny). Na nastrój składają się drobne przyczyny, które po skompresowaniu nadają zabarwienie nastrojom.

Stany emocjonalne to pełny zbiór wszystkich pobudzeń (emocji, ekspresji, uczuć, nastrojów), które jesteśmy w stanie zarejestrować na poziomie świadomym jako podmiot zdarzenia jak i te, które są poza naszą świadomością a można je zarejestrować dzięki aparaturze medycznej, klinicznej.

Cechy osobowości rozumiemy jako dość trwałe wzorce, które warunkują zachowanie, myślenie i ekspresję. Tak jak pojedyncza emocja potrafi być ulotna, tak tendencje cech osobowości do przeżywania określonych emocji są zdecydowanie bardziej stałe. Stabilność ta pozwala stworzyć zarys emocjonalności dla danej jednostki. Skala ekstrawersji będzie korelować dodatnio z radością niż ze smutkiem. Natomiast skala introwersji będzie bardziej charakterystyczna w powściągliwości ekspresji mimicznej i pantomimicznej.

Czas trwania stanów emocjonalnych

Stany emocjonalne możemy podzieleń na różne grupy, ten podział może być dokonany dzięki wskaźnikom czasu trwania tychże stanów emocjonalnych. W takim podziale uzyskujemy następujące grupy:

• Ekspresje mimiczne, pantomimiczne i zmiany autonomiczne. Czas trwania jest tu najkrótszy, od ułamków sekund do kilkudziesięciu sekund. Jest to pobudzenie, neurologiczne i fizjologiczne organizmu, które w zależności od skali tego pobudzenia uwidacznia się w zmianach ekspresji mimicznej i pantomimicznej. W tych właśnie momentach nasza twarz może przybierać wyrazy np. uczucia strachu, złości, zaskoczenia itp. ten moment pobudzenia znajduje się najczęściej w obszarze reakcji nieświadomych nawykowych i rzadko jest opracowywany na poziomie świadomym. Jedynie przedłużający się czas występowania pozwala poszerzyć dostęp do świadomej interpretacji tegoż zjawiska emocjonalnego, a emocje staja się bardziej uświadomione i mogą być zwerbalizowane.
• Emocje świadome, werbalizowane. W tej grupie klasyfikujemy emocje, które znajdują się w zasięgu świadomej interpretacji. Czas trwania tych emocji mierzymy poprzez minuty i godziny. Wszystkie emocje, które uświadamiamy i o których mówimy relacjonując wydarzenia i odczucia należą do tej grupy.
• Nastroje mierzone są poprzez minuty, godziny, dni i tygodnie. Odczuwając nastroje możemy opisywać je jako przyjemne lub nieprzyjemne. Nastroje posiadają walencję, czyli siłę ich odczuwania i znak ( dodatni – pozytywne, ujemny – negatywne). Nastroje zabarwiają nam treści myśli, ukierunkowują działania, postrzeganie i wzmacniają decyzyjność.
• Zaburzenia emocjonalne, nastroju mierzone, są w tygodniach, miesiącach i latach. Wszystkie stany emocjonalne przedłużające się w czasie, utrudniające normalne funkcjonowanie jednostki i posiadające patologiczny charakter. W tej grupie przeżywanych stanów emocjonalnych osoba posiada bardzo dużą świadomość przeżywanych emocji i uczuć, odczuwa ich ciężar i niejednokrotnie nie potrafi zmienić znaku i treści stanów emocjonalnych. W tej grupie odnajdziemy takie zaburzenia jak; depresja, fobie, nerwice, zaburzenia lęku uogólnionego, napady paniki, dystymię, cyklotymię, nerwicę natręctw itp.
• Cechy osobowości, postawy, przekonania, wartości, temperament to najtrwalszy element naszej struktury psychicznej. Te cechy i właściwości mierzone są poprzez miesiące, lata a nawet sięgają całego życia.

Do czego służą nam emocje?

Wyobraźmy sobie sytuację, że ktoś chce ciebie zaatakować a ty nie posiadasz w swoich funkcjach psychicznych czegoś takiego jak emocje. Czy byłbyś w stanie odpowiednio zareagować? Czy walczyłbyś o swoje zdrowie i życie? Czy zaistniałaby motywacja? Jak długo musiałbyś myśleć, aby podjąć decyzję? Jaki miałbyś wyraz twarzy? Brak emocji strachu, agresji w sytuacji zagrożenia zdrowia i życia przyniosłaby wiele szkód i niepotrzebnych komplikacji. Gdybyśmy posiadali jałowy – pasywny styl reagowania dawno byśmy zginęli lub zaszkodzili swemu zdrowiu.

Posłużmy się drugim przykładem. Co byłoby gdybyś miał dziecko, które płacze i potrzebuje twojej pomocy a ty nie posiadałbyś emocji? Nie odczuwałbyś miłości, współczucia, poczucia winy, poczucia odpowiedzialności, itp. Czy płacz dziecka byłby dla ciebie ważnym sygnałem? Czy w takich warunkach możliwa byłaby opieka nad potomstwem i wzrost dzieci w bezpiecznych warunkach? Czy w nocy wstałbyś z łóżka żeby opiekować się dzieckiem? Te przykładowe pytania wskazują nam na funkcje naszych stanów emocjonalnych. Jak dowodzą badania, emocje spełniają funkcje strukturyzowania, ukierunkowania, wzmacniania procesów poznawczych i kierowania działaniem. W kierowaniu działaniem mamy pewne stałe zakresy reagowania zdeterminowane przez określoną treść emocji: uczucie wstrętu uruchamia wycofanie się, odrzucenie substancji lub zjawiska, wyplucie, odrzucenie obiektu wywołującego wstręt. Uczucie radości wywoła zbliżenie do obiektu, podtrzymanie czynności i konsekwentne trwanie w działaniu. Funkcje ukierunkowania działania zostały utrwalone w drodze ewolucji jako najlepsze sposoby przetrwania gatunku. Jeżeli w trakcie miłości nakładamy „różowe okulary” i wszystkie problemy związane z założeniem rodziny i pojawieniem się dzieci widzimy jako łatwe do rozwiązania to znaczy, że przyroda uznała biologiczną i psychologiczną miłość za dobre narzędzie do zawiązywania się par i przedłużenia gatunku. Z kolei w smutku spowalniamy i oszczędzamy energię, bo cóż możemy zrobić, jeżeli tracimy bliską osobę, lub dowiadujemy się o chorobie. W takich sytuacjach emocje smutku znieczulają nas na cierpienie. To chwilowe działanie, które przygotowuje nas do zmagazynowania energii i dalszego działania. Funkcje ukierunkowujące działanie nie tylko były pomocne w drodze ewolucyjnej, ale również w trakcie formowania się społeczności a co z tego wynika formowania się kontaktów interpersonalnych. Grupa społeczna duchownych będzie inicjowała odmienne stany emocjonalne  niż grupa społeczna gangsterów. W tych dwóch grupach będziemy obserwowali intensyfikacje innych emocji, zachowań i postaw.

W funkcji strukturyzowania procesów poznawczych emocje pełnią równie nieodzowna rolę. W dobrym nastroju jesteśmy w stanie przypomnieć zdecydowanie więcej szczegółów pozytywnych z przeszłości niż w złym nastroju. Dobry nastrój podczas podejmowania decyzji kieruje uwagę na pozytywne aspekty, negatywny nastrój w trakcie decyzji uwydatnia zagrożenia. To dzięki nastrojowi możemy przetwarzać informacje pobieżnie i heurystycznie lub w sposób głęboki, szczegółowy i przemyślany. Stany emocjonalne decydują o tym, co przychodzi do głowy człowiekowi wpływając na treść myśli. Stany emocjonalne to również źródło informacji, dzięki któremu bez zaangażowania analizy myślowej podejmują działania i oceniają zjawiska, sytuacje i ludzi.

Intensywność emocji to kolejny wskaźnik w procesie emocjonalnych zasługujący na poznanie i zrozumienie. Uczucia, emocje, i nastroje, których doświadczamy w ciągu dnia mają zróżnicowaną intensywność. To zróżnicowanie może być determinowane przez uwarunkowania biologiczne, które uwidaczniają się w cechach osobowości i temperamencie. Może to być sytuacja i kontekst, w jakim znajdujemy się doświadczając, np.: emocji złości. Załóżmy, że jesteśmy pobudzeni i sklasyfikowaliśmy te emocje jako złość w jednej określonej sytuacji i trzech różnych kontekstach:

Sytuacja: prosisz swego partnera o wykonanie przysługi a on ci odmawia. Zakładamy, że wykonanie tej przysługi przez partnera jest dla ciebie bardzo, ale to naprawdę bardzo ważne.

Kontekst pierwszy: rozmowa toczy się w domu. Jesteś sam z partnerem. Wyobraź sobie, że wzbiera w tobie złość w związku z odmową wykonania przysługi. Określ intensywność odczuwanej emocji od 0% do 100%………………………………………………………………………………

Kontekst drugi: rozmowa z partnerem odbywa się w pracy twego partnera. W pokoju znajdują się inni ludzie. Wyobraź sobie, że wzbiera w tobie złość w związku z odmową wykonania przysługi. Określ intensywność odczuwanej emocji od 0% do 100%…………………..

Kontekst trzeci: rozmowa z partnerem odbywa się przez telefon, ty siedzisz w barze i odpoczywasz, twój partner jest bardzo zajęty obowiązkami domowymi. Wyobraź sobie, że wzbiera w tobie złość w związku z odmową wykonania przysługi. Określ intensywność odczuwanej emocji od 0% do 100%…………………………………………………………………………………

Sytuacja proszenia i odmowy ciągle pozostaje bez zmian. Zmieniają się okoliczności, ludzie, nastrój itd. Zastanówmy się, zatem, w jaki sposób wpływa to na intensywność przeżywanych stanów emocjonalnych?

Jak widzisz na wykresie intensywność jest ważnym czynnikiem stanów emocjonalnych. Można ją mierzyć za pomocą specjalistycznej aparatury lub poprzez subiektywną ocenę, która jest dla nas wystarczającym wskaźnikiem określającym poczucie dobrostanu lub dyskomfortu.

Intensywność jest jednym ze wskaźników, który możesz modelować w pracy ze stanami emocjonalnymi. Proces intensywności ma stały charakter dla wszystkich stanów emocjonalnych jedynie różni się czasem trwania. Jak możesz zaobserwować stany emocjonalne zaczynają się niską amplitudą to moment, w którym nie masz świadomości występowania pobudzenia, następnie pobudzenie emocjonalne wzrasta i stan emocjonalny uzyskuje najwyższą intensywność. W tym momencie każdy potrafi odczuwać świadomie emocje i je nazywać. Po osiągnieciu maksymalnej intensywność emocje zmniejszają się do poziomu, który analizujemy jako względnie neutralny stan emocjonalny.

Znak stanów emocjonalnych

To nic innego jak subiektywna ocena doznawanych emocji i uczuć, jako przyjemne lub nieprzyjemne. W celu określenia znaku emocji używamy sformułowania dodatni znak emocji i ujemny znak emocji. Dodatkowym wskaźnikiem definiującym zjawiska emocjonalne jest treść emocji, czyli nazwa odczuwanego stanu emocjonalnego np.:

W trakcie doznawanych stanów emocjonalnych jesteśmy pod władaniem procesów, które są bardzo ważne w zrozumieniu zjawisk emocjonalnych. Te procesy to reakcje behawioralne, czyli nasze zachowanie, procesy fizjologiczne, czyli nasze objawy płynące z ciała (temperatura, potliwość, ciśnienie, napięcia mięśni, płacz, itp.), procesy poznawcze, czyli treści myśli, monolog wewnętrzny, nasze interpretacje, itp.

Możemy zadać sobie pytanie: czy istnieje stan emocjonalny bez pobudzenia fizjologicznego, czy możliwa jest zmiana stanu emocjonalnego bez zmiany zachowania? Czy treść myśli może mieć pewną tendencję charakteryzująca określony stan emocjonalny? Czy czując emocje złości fizjologicznie będziemy spokojni czy pobudzeni? Czy posiadając przekonanie na poziomie treści myśli, że wszystko będzie w porządku będziemy odczuwali lęk? Ważność tych pytań a szczególnie odpowiedzi, które jednoznacznie wskazują współzależność występowania tych czterech obszarów potwierdzając fakt występowania myśli, zachowania, emocji i fizjologii w kole procesu emocjonalnego. W każdym procesie emocjonalnym występują procesy poznawcze; czyli myśli, obrazy, głosy i zapachy, które odtwarzamy w umyśle. Kiedy jesteśmy pod wpływem stanów emocjonalnych możemy prowadzić ze sobą monolog wewnętrzny. Możemy przywołać w pamięci wspomnienia – obrazy z przeszłości (np.: śmierć osoby bliskiej, chorobę, rozstanie, itp.), możemy wyobrazić niebezpieczeństwa w przyszłości (np.: zawał serca, zdrada bliskiej osoby, strata majątku, itp.). Poza obrazami przypominamy konkretne dźwięki i odczuwamy zapachy. Te wszystkie operacje myślowe wywołują, wzmacniają i ukierunkowują stany emocjonalne.

W celu lepszego zrozumienia współwystępowania i współregulowania tych obszarów przedstawię kilka przykładów.

Wynika z tego, że kiedy jesteś pod wpływem określonej sytuacji możesz interpretować ją na poziomie poznawczym w bardzo zróżnicowany sposób. Natomiast twoja interpretacja zdarzenia (sytuacji) będzie uruchamiać określone emocje, które będą współgrać z zachowaniem i fizjologią. Można powiedzieć, że nie ma takiej możliwości abyśmy czuli emocję radości i utrzymywali w ciele fizjologię smutku. Trudno też odczuwać emocje lęku z bardzo rozluźnionym ciałem. Są to elementy układanki, które w każdej sytuacji będą aktywne i będą wykazywały pewną logiczną spójność. Oczywiście skala tej aktywności jest przeróżna a nasza świadomość obserwacji występowania tych elementów jest również zróżnicowana. Zauważanie, śledzenie i utrzymywanie procesu emocjonalnego na poziomie świadomości to koleiny istotny czynnik w dynamicznej zmianie stanów emocjonalnych.

Bardzo praktyczne sposoby regulowania stanów emocjonalnych już wkrótce.